Үч

СЕНИ CАЛТТУУ кыргыз кийим-кечеси КЫЗЫКТЫРАБЫ?

Элестетип көр, XIX кылымда биздин энелерибиз, башына аппак жука кездемеден оромол ороп, белине белдемчи тартып, чачына чач учтук тагынган.

Эмне үчүн?

Э

Элечек ар дайым ак түстө болгон, ал аймак аралык, уруу аралык түрдүү көлөмдө, формада оролгон. Ушунчалык чоң көлөмдө кездемени башына күнүмдүк жашоодо көтөрүп жүрүү, аны башынан түшүрбөй оокат кылуу, эмне зарылчылыгы болгон?

Б

Ал эми белдемчи Кыргызстандын бардык аймагында болуп, алар да уруу аралык, аймактык өзгөчөлүкө ээ болгон. Анын себебин да изилдөө абзел.

Чач учтук келин куракка өткөндөн соң эки өрүлгөн чачка тагылган, анын сырын эмдигиче биз ача элекпиз.

Ч

Элечек

Элечек турмушка чыккандан баштап кийиле турган аялдардын баш кийими, а бирок тарыхый булактарда бул баш кийимди биринчи баласы төрөлгөндөн тарта кийишкен деген маалымат да кездешет. Көпчүлүк изилдөөчүлөрдүн пикирлери менен эл арасында айтылган маалыматка карасак, анда элечек турмушка чыккан күндөн тарта кийилген.

Ак түс

Экинчиден ал ак түстө, демек ак түс — бул кыргыздар үчүн өзгөчө түс болуп эсептелинет. Ак — тазалык, аруулук, улуулук, акылмандык, кеменгерлик.

Ак түс менен байланышкан ырым-жырымдар, ишенимдер биздин салттуу маданиятыбызда өтө көп кездешет. Мисалы: ак кийизге хан көтөрүү, жыланга ак чачуу, ак жоолук салуу ж.б.

Ырымдар

Андай ырымдардын кээ бирлери: баланы бут баскан, отурган жерге жаткырбайт, ал жерге таза чүпүрөк коюп анан жаткыр, баш кийимиңди айлантпа, тебелебе, ыргытпа, өйдө кой, бөтөн бирөөгө бербе, ал өзүңдүн башыңды берүү менен барабар жана башка тарбиялык тыюулар.

Себеби ал биринчиден, баш кийим, адам баласы, айрыкча кыргыз эли үчүн баштан улук, баштан ыйык эч нерсе жок. Негизи эле башка болгон урмат-сый төрөлгөндөн өлгөнгө чейин ырым жырым менен кошо удаалаш келген.

Анда биринчи кезекте баш кийим жөнүндө сүйлөшөлү

Башынан

Дегеле материалдык маданият, анын ичинде салттуу кийимдер жөнүндө сөз болгондо биз кыргыз этнографиясындагы ташка тамга баскандай белгилүү из калтырып кеткен өзүнүн бүт өмүрүн кыргыз элинин материалдык маданиятын изилдөөгө арнаган белгилүү изилдөөчү, окумуштуу, этнограф Клавдия Ивановна Антипина апанын эмгектерине өтө көп таянабыз.

Клавдия Антипина Фрунзеде.
Лиля Турусбекованын «Тагдыр» тасмасынан скриншоттор

Жеке архивтен

Баласы менен

клавдия антипина

Биринчи катарда, ортосунда

Экспедициядагы кол жазмалары

Изилдөө учурунда

Университетти 1931-жылы рассалык антрополог кесибин алып бүтүрөт, ушул эле жылы турмушка чыгат.

Окуусун бүтүрөр менен «Москва жумушчусу» басма үйүнө багыт берилип, ал жакта редактор, редактордун жардамчысы, уюштуруучу болуп эмгектенет.

АНТИПИНА

03

Кийинки жылы бул окуу жайды Ленинградга которуп жибергендиктен, ден соолугу болбой барып окуй албай калат.

Ошентип Москва шаарында биринчи үлгүлүү басмаканасында корректор болуп иштеп калат.

1927-жылы Москва мамлекеттик университетинин антропология факултетине тапшырып, окуусуна удаалаш эле бир нече басма үйлөрүндө иштеген.

ИВАНОВНА

02

5-майда энесинин төркүнүндө Орусиянын Саратов облусунун Турки айылында төрөлгөн. 6 жашында атасынын мекени Тамбов облусунун Моршанс шаарына барып 1922-жылы бирдиктүү эмгек мектебин бүтүруп,

1923-жылы жогорку билим алуу үчүн Москва шаарына келет да токой институтуна (азыркы Санкт-Петербург мамлекеттик токой-техникалык университети) тапшырат.

КЛАВДИЯ

01

САРАТОВТОН ФРУНЗЕГЕ

Өмүр баяны

Каргашалуу 1936-жылы мамлекеттик коопсуздук министрлиги аркылуу Москва курулуш институтунун студенти күйөөсү 5-жылдык камакка алынат, андан соң Клавдия Антипина кичинекей 4 жашар уулу менен Фрунзе шаарына жөнөтүлөт.

Фрунзеге келгенден соң башынан көптөгөн кыйынчылыктар өтөт. Бул жылдары Сталиндик репрессиядан куугунтукка алынып, көптөгөн адамдар, үй-бүлөлөр жабыркаган.

1937-1942-жылдары Фрунзеде №1 кечки орто мектебинде мугалим болуп эмгектенет.

1942-1945-жылдары Кыргыз ССРинин эл агартуу комиссариатында методист жана директорлук кызматты аркалайт.

«Эл душманынын аялы» деген такты алып салууга 1944-жылы арыз менен кайрылып ушул жылы ал так алынып салынат.

Ошондон соң Москвага кайрадан кайтып барууга мүмкүнчүлук болгон, а бирок баруудан баш тартып өзүнө жагып калган Кыргызстанда калган.

Уулу мектепти бүтүп Москвага кетип, ал жактан белгилүү окумуштуу болгон, ал ар дайым чакырган сайын Клавдия Ивановна Кыргызстандан кеткиси келген эмес.

«Мен кыргызды жакшы көрдүм, бул жерди таштап кете албайм», — деген.

Эл душманынын аялы

элечек

Артында узун тилке болуп чачты жаап турган бөлүгү «куйрук» жайгашкан. Куйруктун узундугу ар кандай болуп, кээде кызыл ашыка чейин жеткен, бетине сайылган сайма бири-бирине такыр окшобогон.

Кеп такыянын үстүңкү бөлүгүн тигишкен эмес, ал ачык болуп болгону жип менен тепчилип, байланып коюлган. Жип менен байланганда пайда болгон үчүн кеп чач учу деп аташкан жана ал оромолду ороодо пайдасы тийген.

Саймадан сырткары кеп такыяны маржан, бермет шурулар, күмүш жылаажындар, кийинчерээк седеп топчулар менен кооздошкон.

Кеп такыянын өзүн жалгыз кийип жүрүү болгон эмес, элечексиз сууга да чыга алышкан эмес.

2

1

Ушул «Түштүк кыргыздарынын бейзаттык маданиятынын жана көркөм өнөр искусствосунун өзгөчөлүктөрү» Антипинанын китебинде берилген маалыматтарды азыноолак бөлүшө кетсек.

Түштүк кыргыздарынын баш кийим комплектиси саймалаган тулга сымал топучадан, тизилген маржан илгичтен, кездеме оромолдон жана анын кооздуктарынан (кыргак) үстүнө жабылчу жоолуктан («дүрия») турат.

Кыргызстандын түштүгүндө гана кездешүүчү элечектин алдынан кийилүүчү «кеп такыянын» маңдайкы бөлүгү түз келип, чекени жаап турган, эки капталынан жаакты жаап турган бөлүгү ылдый түшүп турат, ушул бөлүккө тизилген маржан, күмүш бөлүкчөлөр менен чогуу жайгашкан.

топуча
(«кеп такыя»
«кеп чач»
«чач кеп»
«баш кеп»)

Кара баркыттан бычылып, үч же төрт ылдый жагына кеңейтилип кеткен жазы бөлүктөн турат да белге майда бүйрүлүп тигилип чыгат, астыңкы четтери бири-бирине дал келип турат. Белдемчинин этегинин туурасы 2 метрге чейин жеткен, узундугу тизеден ылдый, ар дайым этектери жибек жип менен жыш саймалар сайылган. Белине ар дайым эле сайма сайышкан эмес.

Белдемчинин биринчи түрү

Бычылышында жана кооздолушунда көптөгөн айырмачылыктар бар. Белдемчинин этегине кара гана эмес башка түстөгү (кызыл, жашыл, көк) баркыттан, ачык жолчо же өзбектердин адрас кездемесин да колдонушат.

Ылдый жагы жазыраак кеткен, төрт бурчтук кездемелердин кесиндилеринен тигишет. Алардын саны артында бир же үч , капталдарында үч же беш түгөй кездемеден туруп, биринчи белдемчиге караганда белге бүйрүлбөй бекитилет. Бул белдемчини кийгенде алдыңкы бөлүктөрү бири-бирине 15 см, кээде андан да көп аралык тийбей турат. Белдемчинин бул түрүндө белин гана саймалашкан, кээде гана этегинин бир тилкесин саймалашкан.

Белдемчинин четтерине түрдүү жаныбарлардын терисин карматкан. Кыпчак уруусунун аялдары белдемчилеринин четине козунун көрпөсүн кармашса, нойгут уруусунун аялдары атайын териге окшоштурулуп жүн жиптен согулган чачылуу сызманы колдонушат. Кийинки учурларда белдемчинин четтерин колго тиккен машинанын тигиштери менен жыш шырып кооздоп калышкан.

Белдемчинин экинчи түрү

01

02

Түштүктө чач жасалганын жөнөкөй түрү «суйсал» болгон. Ал кара түстөгү жибек жиптен өрүлүп, учу бир же эки чачы менен чачыланган, бир нече мындай өрүлгөн боону чогултуп тигип, үстүнө чачка тагууга топчу тигишкен, кээ учурда жип боюнча эле калган. Чач учтукту чачка бекитүүдө, топчу дагы, жип дагы ыңгайлуу болгон. Чач учтуктун шөкөттөлүшү, формасы жаш курак өзгөчөлүгүнө жараша болгон.

Азыр баамдап көрсөк, жаш улгайган сайын баба-бара чач да азайып, кыскарып,кайраты кеткен, ошого жараша чач учтук да жеңилдеп, жөнөкөйлөшүп баштаган. Чач учтук тагынуу келин экендигин билдирген жасалга болгон.

Кыргыздар чачка болгон аярлуу мамилеси аркылуу тарбия бере алышкан. Чачтын өрүмүн жана санына жараша курактык өзгөчөлүгүн билүүгө болгон.

Кичинекей кыздын чачы бир аз өскөн соң, саамайына 2 катар кылып өрүп коюшкан, мындай эки саамай чач менен жети-сегиз жашка чейин жүрүшкөн. Андан соң «көкүл» деп чачтарын майда өрүп, саамайына 3 же 5 чачын түшүрүп коюшкан.

Майда чачтарын жуугандан соң катуу өрүп, учун ак кебез менен бекитип коюшкан. Биринчиден ак кебез чачты жанып кетүүдөн сактап, анын тазалыгын билдирип турса, экинчиден ал ак түс өсүп өнүп жүрсүн деген ырым болгон. Кыздын чачын өрүү үйдөгү келиндин же мындайча айтканда жеңесинин жумушу болгон, үйдө келин болбосо энеси караган.

Кыздын майда көкүл чачтары турмушка чыккандан баштап өзгөрүп баштаган, кызды күйөөгө узатып жатканда башын жууп, атайын чакырылган, урматтуу, элдин сыйына татыган башы бүтүн, бала-бакыралуу аял же болбосо жеңеси куйрук май менен майлап экиге катуу өрүшкөн. Эки өрүм чач менен аял өмүрүнүн акырына чейин жүргөн.

Чачтын өрүмү боюнча К.И. Антипина апа белгилей кеткендей түштүктө кошуна элдерден кабыл алынган, кийинчерээк пайда болгон кыз кезиндеги майда өрүмдү ошол эле бойдон калтырып койгон, ал учурда кызды узатууда чачын эки кылып өрүшкөн эмес.

Майда чачтар биринчи балалуу болгондо, кээ учурда экинчи балалуу болгонго чейин жүргөн. Кээде жаңы келген келин апасы же жеңеси келгенге чейин майда чачтар менен да жүргөн. Кийин төркүнүнө барганда эки өрүм чач менен чач учтук тагынып барган.

ЧАЧ УЧТУК

3

Чач учтуктун өзүнүн аты айтып тургандай чачтын учуна тагышкан, жалпы жонунан чач учтук деп аталса, анын да аймак аралык өзгөчөлүгү болгон. Чач учтук сөзсүз тагына турган чач жасалгасы болуп эсептелинген.

Чач жасалгалары кыздарда да болгон, аны далынын тушуна чачтарына бекиткен. Аркалык — кара баркыттан же кызыл ноотудан тигилип, бетине шуру, мончок, седеп топчу, күмүш тыйындар бекитилген.

ЧА

Чач жасалгалардын эң байыркысы болуп чачпак (чач кап) эсептелинет, ал чачты салган эки узун бөлүктөн туруп, ар бирине өрүлгөн чач салынган. Түрдүү күмүш бөлүкчөлөр топчулар, берметтер менен кооздолгон. Чач кап түндуктө да кездешкен, алар маржан шуру, суу мончоктор менен кооздолгон.

ЧЧ

АЧ